Genius of Place is een term die vooral in de achttiende eeuw werd gebruikt door ontwerpers, zoals Frederick Law Olmsted. De term heeft alles te maken met de ziel van een tuin of park. De ontwerper of eigenaar wil bereiken dat er een bepaalde stemming aan het ontworpen geheel wordt gegeven.
Genius of Place (Sense of Place) betekent letterlijk; de geest van een plaats. Met geest werd in de Romeinse mythologie een beschermgeest beduid. Vaak werd deze afgebeeld als een slang. In het Latijns werd het Genius Loci genoemd. Naast religieuze plekken waren dit ook gebouwen, pleinen of zelfs steden. In de architectuur verwijst het begrip tevens naar de bouwrichtlijnen en kenmerken van een plaats die bepalend zijn voor het architectonisch ontwerp. Het begrip betekent ook de geestelijke atmosfeer rond een plek gemaakt door de geest van de mensen die op deze plek aanwezig zijn of waren. Bron; Wikipedia
In tuinen of parken is het een samensmelting van kennis, herinnering en waarneming. Goede kennis is nodig om bijvoorbeeld de juiste beplanting te kiezen en deze op de juiste plek te plaatsen. Dit kan belangrijk zijn om bepaalde grassen te laten bewegen in de wind of de juiste plant in een bepaald licht te plaatsen. Herinnering kan van een plek zijn waar u een fijn gevoel bij had, door een mix van planten en harde elementen kunnen associaties worden bereikt met deze fijne herinnering en/of plek. Waarneming kan duiden op het bestuderen en ontwerpen, maar ook het kunnen zien van bijvoorbeeld dat mooie licht op een bepaalde plant of de beweging van het (Panicum e.a) gras.
Waarschijnlijk heeft u ook weleens meegemaakt dat u op een bepaalde plek, waar we in dit geval een tuin, landschap of natuur van maken, kwam wat u een goed en prettig gevoel gaf. Was het dat waterloopje in dat prachtige bos in Schotland, of was het dat weiland vol wilde bloemen op het Duitse platteland. Wellicht was het de formele tuin van paleis ’t Loo in Apeldoorn of het fijne gevoel wat u krijgt als u denkt aan de zondagse wandelingen met uw ouders en de hond in mooie bossen vol naaldbomen.
Uiteraard is het van groot belang dat u zich in uw tuin prettig voelt. Een tuin kan dan op onbewust of emotioneel niveau gevoelens bij u opwekken die u doen denken aan een bepaalde plek of ervaring die u als prettig heeft ervaren. Planten zijn bij uitstek geschikt, door hun verschil in o.a. kleur, vorm of textuur, om als elementen van een mogelijk Genius of Place te fungeren. Het kan zijn dat de stemming die u wilt bereiken een zeer persoonlijke is, maar het kan ook zijn dat u anderen dit gevoel wil laten mee beleven.
Foto door Michael Giugliano op Pexels.com 
Foto door Pixabay op Pexels.com
De uitdrukking “genius of place” is terug te voeren op de legendarische landschapsarchitect Frederick Law Olmstead die het gebruikte om te verwijzen naar zijn overtuiging dat zijn ontwerpen het natuurlijke karakter en de ecologie van hun omgeving zouden moeten weerspiegelen.
Door het gebruik van mediterrane planten, hardware, en formele elementen als bijvoorbeeld heesters in vormsnoei kunt u een omgeving, in dit geval waarschijnlijk een land, plek of streek rondom de middellandse zee, voor uzelf vervaardigen waarin u zich in een bepaalde stemming voelt. Planten hebben een sleutelrol bij het creëren van een bepaalde stemming.
Naast het gebruiken van een palet aan planten zijn er meer manieren om emotie en stemming aan een tuin te geven. Licht is hierbij enorm belangrijk. Bedenk eens hoe een stralend ochtendzonnetje door de nevel breekt en schijnt op de grote Dahlia of een zonnebloem die zich voor de eerste maal open vouwt. Beweging, bijvoorbeeld bij een licht herfstbriesje die verschillende grassen laat bewegen als ware het dansers zijn van een ballet.
De stemming die u wilt bereiken is waarschijnlijk in een tijdsvak opgesloten. Bedenk daarom ook aan het veranderen van planten met de wisseling van de seizoenen. U stemming heeft bijvoorbeeld associaties met bomen vol bloesem. Dezelfde bomen zitten vervolgens vol met vruchten en heeft een mooie bladverkleuring richting herfst. De stam kan karakter tonen in de winterse tuin. De wisseling van de seizoenen en het veranderen van de lichtval en hoeveelheid wind zijn factoren die u in positieve zin kunt benutten.
Licht en beweging zijn belangrijke factoren of elementen om bezoekers aan een ontworpen tuin of landschap een door u bedoelde stemming te geven. U kunt ook gebruik maken van een uitzicht op het omringende landschap. Om er in te slagen een stemming aan een ontwerp mee te geven zult u een beroep moeten doen aan uw creativiteit, vaak op een onbewust niveau.
De meeste tuinen in Nederland en Vlaanderen zijn stadstuinen en hebben een beperkte ruimte (+/- 60 m2). Om deze tuinen toch een gevoel van intimiteit te geven kunt u de wanden bekleden met planten, hiervoor zijn veel toepassingen mogelijk. Maak ook gebruik van het tuinpad door deze niet recht te laten lopen maar een slinger te geven of te laten verspringen. Een mooie haag kunt u hoeks plaatsen waardoor u een soort tuinkamer maakt en de tuin niet in eenmaal is te overzien.
Er is een groot scala aan planten om uw stemming of Genius of Place vorm te geven. Dit zijn enkele voorbeelden;
- Zo bereikt u een gevoel van drama en dynamiek met planten zoals; Acanthus, Rodgersia, Rheum of Miscanthus.
- Zoekt u het meer in romantiek (cottagetuin) dan zijn planten met kleine bloemetjes het beste te gebruiken, denk hierbij aan; Phlox, Gipskruid, vingerhoedskruid of de grote pimpernel.
- Een stemming kan ook worden versterkt door geur wat vaak in eerste op een onbewust en emotioneel niveau wordt ervaren, het is een element wat heel belangrijk kan zijn om voor u de beste stemming te ervaren, geurende planten zijn bijvoorbeeld, rozen, kamperfoelie, Phlox en jasmijn.
Alogyne ‘Santa Cruz’, Eschscholtzia californica, Euphorbia jolkinii en Borago officinalis 
Anthriscus ‘Ravenswing’, Silene dioica, Astrantia ‘Roma’, Ligularia, Cyperus en Polygonatum 
Paeonia ‘White Wings’, Anthriscus sylvestris and Euphorbia x pasteurii 
Anchusa ‘Loddon Royalist’, Salvia superba, Artemisia ‘Valerie Finnis’ en Geranium ‘Wargrave Pink’
De beroemde kunstschilder Claude Monet was zich ook zeer bewust van de Genius of Place. Toen hij zich ging vestigen in een typisch Frans landhuis in Giverny, Normandië was de kwaliteit van het licht voor hem één van de belangrijkste redenen.
Tuin- en landschaps (architectuur) publicist Gerritjan Deunk over Frederick Law Olmsted:
(…) Zijn journalistieke achtergrond brengt hem in 1850 naar Engeland waar hij wandelend met een vriend het Engelse landschap ontdekt en er zeer van onder de indruk raakt. De innovatieve Britse tuinontwerper Joseph Paxton had bij de Mersey rivier in Liverpool zijn Birkenheadpark ontworpen. Olmsted wandelde daar over de meanderende voetpaden en open weilanden, bezaaid met rotsen en met hier en daar boompartijen. Hij verbaasde zich over hoe knap de tuinkunst zoveel schoonheid ontleend had aan de natuur.
Het park was niet een heiligdom voor een of andere lord, het was zowaar een openbaar park. Zoiets kende het democratische America niet. Nog niet. Olmsted zag Birkenhead en wist wat hem te doen stond. Terug in Amerika worden zijn ervaringen gebundeld in een succesvol boek ‘The Walks and Talks of an American Farmer in England’. Het avontuur beklijft en legt stevige fundamenten onder zijn latere ontwerp-opvattingen.
Helaas is Gerritjan Deunk ons enkele jaren geleden ontvallen. Zijn kennis en prachtige verhalen worden gemist. Zijn publicaties staan in bladen als Onze eigen tuin en het Tuinjournaal van de Nederlandse tuinenstichting. Ook schreef hij enkele boeken. Op het internet zijn de publicaties van Gerritjan hier bij tuinenstruinen.org te vinden.
In het Olmsted-ontwerp voor het Central Park zijn de voorkeuren van de landschapsarchitect duidelijk herkenbaar. Hij gebruikt de natuurlijkheid van de locatie, de genius loci en versterkt deze of zwakt ze af. Losse onderdelen mogen niet teveel opvallen maar moeten samensmelten in een harmonisch totaalbeeld. Het gebruik bepaalt de vorm van het pad, de brug of de boompartij. Ze werken alle mee om een bepaald effect te bereiken. Een collega beschreef de werkwijze van Olmsted als die van een schilder. ‘Hij schildert met meren en groene hellingen, met grasvlaktes en oevers en beboste heuvels, met berghellingen en uitzicht op zee.’
Een tuin leeft
Een tuin is voortdurend in beweging, het levende proces brengt met zich mee dat planten veranderen door groei, bloei of het seizoen. Zelfs het licht wat de planten opvangen kan van uur tot uur veranderen en zo ook een andere beleving of stemming geven. Bij een klein beetje wind zijn er al veel grassoorten die voor beweging zorgen.
Door de seizoenen heen veranderen de meeste planten, allereerst is dat de groei en de bloei, en veranderen veel planten in het najaar van kleur of laten een fraai afterlife zien. Groen blijvers als sparren en dennen laten een lichter groene kleur zien als ze groeien, deze uitlopers zijn ook goed in staat om licht op te vangen en een gevoel van nieuw leven te geven. Ook de kegels kunnen prachtig zijn en zeer divers.
Bij deze coniferen kunt u goed het nieuwe leven zien en het verschil in kegels. Coniferen zijn bij uitstek geschikt als u een bostuin wilt gaan aanleggen.
Een tuin is vooral geen monument of tijdsbeeld zoals dit vroeger en ook nu nog door sommige landschapsarchitecten wordt ontworpen. Voor de invulling van het groen wordt vaak een beplantingsontwerper aangesteld.
Bij de aanleg van het High Line Park in New York werd bijvoorbeeld de Nederlander Piet Oudolf aangetrokken om het groen te ontwerpen. Tuin- en landschapsarchitect Piet Oudolf is in grote mate bepalend op de manier waarop tuinen tegenwoordig wereldwijd worden beleefd. De wijze van ontwerpen zoals Piet Oudolf dit doet is revolutionair te noemen. Piet zijn manier van ontwerpen past precies in het huidige tijdsbeeld waarin er steeds meer in steden wordt geleefd. Veel stedelingen zijn het contact met de natuur gaan missen.
Piet ontwerpt zijn tuinen en landschappen vanuit de plant gezien. Zijn ontwerpen zijn stukken nagebootste natuur en eigenlijk een ideaalbeeld zoals we natuur het liefst beleven. Veel bezoekers aan zijn tuinen en parken ervaren een onbewust gevoel waarin zij zich prettig voelen, dus de Genius of Place in optima forma.
(…) Het beplanten en tuinieren van een landschap is een universele menselijke praktijk die staat voor het vorm geven aan onze wereld. Dat doen we met kennis en techniek maar we beleven het met ons gevoel: tuin en park vertegenwoordigen een moreel systeem, zijn hecht onderdeel van ons verlangen naar betekenis en zingeving. Daarom spreekt het werk van Oudolf zo aan. Door zijn bijzondere kunstenaarsschap is hij in staat groots en intiem vorm te geven aan het diepgewortelde menselijk verlangen de schoonheid van de levende natuur te willen ervaren. (…)
Professor Dr. Erik A. de Jong Artisleerstoel Cultuur, landschap en natuur aan de universiteit van Amsterdam in het boek van Piet Oudolf; Landschap in landschap
Een andere tuinontwerper die in al zijn ontworpen tuinen een bepaalde stemming weet te realiseren is Ton ter Linden. Net als bij Piet Oudolf werkt Ton ter linden met planten om een bepaalde stemming te creëren. In zijn beroemde tuinen in Ruinen werkte Ton met veel hoge en bijna transparante planten. Deze planten werden vooral aan de voorzijde van de borders gebruikt. Als men voor de borders van Ton ter Linden in Ruinen stond gaf dit een gevoel van overweldiging, het voelde alsof er een golf van kleur en geur over je heen viel.
De tuin die rondom het landhuis van Ton en zijn partner Gert Tabak, in De Veenhoop, is door beiden ontworpen en aangelegd in een meer natuurlijk uiterlijk. Het voelde als een stuk natuur in optima forma. Het was een ideaalbeeld van een natuurlijke stemming die door gebruik te maken van het omliggende (geleende) landschap een weids en rustgevende werking had. Vanaf het terras bij het huis leek de tuin, die was ontworpen rondom een enorme vijver, een onderdeel van het Friese landschap. Door gebruik te maken van het omliggende landschap of plantsoen krijg je een harmonieus gevoel en kan uw tuin veel groter lijken dan deze in werkelijkheid is.
Werken en bezoeken in deze tuin gaf een kalmerende ervaring. De vele soorten grassen, waar Ton ter Linden bekend om is, zorgden voor een vrijwel altijd aanwezige beweging. De vele inheemse planten gaven het natuurlijke gevoel en zorgden planten als de vele rozen voor een geurexplosie. Behalve dat de tuin in zijn geheel een mystiek en weids gevoel/stemming gaf waren er in de tuin ook veel plekken die het predicaat Genius of Place verdiende.
Bekijk hieronder een impressie van de tuin in het Friese De veenhoop.
Om voor uzelf het meeste uit uw tuin te krijgen, een genius of Place, is het van belang dat u uw tuin goed leert kennen. Daarbij moet u open staan voor subtiele invloeden. Durf ongebaande wegen in te slaan om uw doel te bereiken. Regeltjes en algemene opvattingen over hoe uw tuin er uit moet zien en laten bepalen wat een mooie tuin is kunt u het beste maar aan de kant zetten en uw eigen gevoel/stemming ruim baan geven. Het resultaat zult u verbazen en een fijn gevoel geven. Aan de slag dus! Succes.
tuinenstruinen.org 